Tzw. Nowy Ład (nazywany także często Nowym Wałem), niezależnie ja by go nie oceniać jest niewątpliwie największą reformą podatkową ostatnich lat. Nie jest to jednak pierwsza tak duża reforma w historii Polski, warto wspomnieć chociażby o reformach skarbowych Sejmu Wielkiego.
Sejm Wielki
Sejm Wielki, zwany także Sejmem Czteroletnim zawiązał się 6 października 1788 roku, marszałkiem sejmowym został wybrany jednogłośnie poseł sandomierski i referendarz koronny Stanisław Małachowski [1]. Sejm został zawieszony 29 maja 1792 roku po wybuchu wojny z Rosją [2].
Głównym celem sejmu miało być przywrócenie suwerenności i reforma gospodarcza Rzeczypospolitej [3]. Jednym z ważnych postanowień Sejmu Wielkiego było wprowadzenie nowego podatku finansującego utrzymanie armii, której liczebność miała wynieść sto tysięcy żołnierzy [4].
Reformy podatkowe przed Sejmem Wielkim
Przed Sejmem Wielkim podejmowane były próby zwiększenia przychodów podatkowych między innymi poprzez [5]:
- powołanie Komisji Skarbowej Koronnej i Komisji Skarbowej dla Wielkiego Księstwa Litewskiego,
- wprowadzenie budżetu Rzeczypospolitej,
- przeprowadzenie reformy monetarnej,
- przejęcie przez Komisję Wielką Skarbową sądownictwa w sprawach skarbowych i handlowych,
- reformę emfiteutyczną starostw i królewsczyzn,
- wprowadzenie opłaty stemplowej,
- reformę kwarty,
- wprowadzenie cła generalnego,
- stałe pogłówne żydowskie,
- nowe podymne,
- szelężne i czopowe,
- zniesienie hiberny i wprowadzenie zamiast niej półpodymnego i substydium charitatiwum.
Jednakże nie przyniosły one wystarczających przychodów, w związku z tym Sejm Wielki podjął prace związane z wyszukaniem nowych źródeł opodatkowania [6].
Dobrowolna ofiara
Jednym ze sposobów poprawienia kondycji finansowej budżetu Rzeczypospolitej było wezwanie do wszystkich mieszkańców Rzeczypospolitej z 16 grudnia 1788 roku noszące nazwę „Dobrowolna ofiara na naglące potrzeby ojczyzny” [7].
Wezwanie składało się z podziękowania dla darczyńców oraz z pięciu punktów [8]:
- Określenie miejsca dokonania świadczenia;
- Informacja o otrzymaniu przez darczyńcę rewersu poświadczającego złożenie ofiary i zwolnieniu z opłaty kancelaryjnej;
- Określenie postpowania osób prowadzących kolekturę dla darczyńców;
- Obietnica zapisania ofiary un volumen legum;
- Zalecenie rozsyłania informacji o szczodrobliwości darczyńców.
Wezwanie to miało na celu wzbudzenie ofiarności w ramach patriotyzmu. W odezwie na to wezwanie skarb państwa oprócz przekazania darowizn pieniężnych, przekazania dochodów otrzymał także armaty, czy formacje zbrojne finansowane przez darczyńców [9].
Ustawa o dobrowolnej ofierze była ustawą wstępną i była preludium do wprowadzenia nowej daniny na rzecz skarbu państwa.
Przyspieszone kominowe dla szlachty i inne podatki
W styczniu 1789 roku Sejm Wielki uchwalił tzw. kominowe dla szlachty, które w 1789 roku było należne dwukrotnie, w przyspieszonym terminie – połowa podatku w marcu i połowa podatku do końca czerwca [10] z zastrzeżeniem, że podatek ten ma zostać zapłacony przez dwory, a nie przez rolników [11].
Tenże ściągnięty w przyspieszonym trybie podatek miał być przeznaczony wyłącznie na potrzeby wojska. [12] .
Poza przyspieszonym poborem Sejm stosował próbował także w inne sposoby zwiększać przypływ gotówki do skarbca – dokonywał podwyżek istniejących podatków i wprowadzał nowe [13]:
- 5 lutego 1789 roku zwiększono opłatę stemplową,
- 23 października 1789 roku zwiększono czopowe od trunków zagranicznych,
- 2 listopada 1789 roku wprowadzono podatek od skór ( który następnie został zmodyfikowany 12 kwietnia 1791 roku),
- 27 lutego 1790 roku zdecydowano o pobraniu od żydów dodatkowo połowy całorocznego pogłównego,
- 27 lutego 1790 roku wprowadzono podwójne podymne,
- 27 października 1790 roku uchwalono zsypkę zbożową.
Wprowadzenie ofiary wieczystej
Sejm Wielki nie poprzestał na wezwaniu do dobrowolnych darowizn, ponieważ armia (którą Sejm Czteroletni chciał zwiększyć do 100 tys. żołnierzy [14]) potrzebuje stałego i pewnego finansowania. Jednakże to na podwalinach Dobrowolnej ofiary powstała nowa danina.
W dniu 6 kwietnia 1789 roku Sejm Czteroletni uchwalił nowe prawo podatkowe „Ofiara wieczysta prowincjów obojga narodów na powiększenie sił krajowych” [15].
Mimo nazwania tejże daniny „ofiarą” w istocie stanowiła ona podatek od dochodów uzyskiwanych z dóbr ziemskich [16] .
Ustawa zobowiązała do ponoszenia ciężaru tego podatku następujące podmioty [17]:
- dzierżawców dóbr monarszych,
- duchowieństwo,
- szlachtę.
Ofiara wieczysta płacona przez użytkowników dób monarszych
Odnośnie użytkowników dóbr monarszych ustanowiono [18]:
- zwiększenie podatku z jednej kwarty do jednej drugiej rocznych dochodów dla dożywotnich dzierżawców dóbr monarszych,
- zwiększenie podatku z jednej trzeciej kwarty do jednej drugiej kwarty dla ekspektanów i czekających na ekspaktację.
Podatek dotyczył także [19]:
- miast, jeśli posiadały na podstawie przywileju wsie lub folwarki oraz
- mieszczan posiadających grunt.
Ofiara wieczysta płacona przez duchowieństwo:
Natomiast dobra duchowne zostały obciążone 20% podatkiem od dochodu. Pozostawiono także subsydium charitativum. Z tego podatku wyłączono [20]:
- plebanie i klasztory, które mają nie więcej niż 2 tys. zł dochodów rocznie,
- klasztory prowadzące szkołę, w której naucza przynajmniej trzech profesorów
- instytucje kościelne prowadzące szpitale dla podrzutków, chorych i ubogich bądź ubogich studentów,
- wikariuszy i misjonarzy, których roczny dochód nie przekracza 500 zł,
- plebanów bez dziesięciny i poddanych.
Klasztory mogły natomiast w poczet podatku zaliczyć swoje wydatki, jeśli za aprobatą Komisji Edukacji prowadziły szkoły publiczne [21].
Ponadto Komisja Skarbowa Koronna została zobowiązana do wyegzekwowania podatków z dóbr kościelnych leżących na obszarach odłączonych od Polski w wyniku pierwszego rozbioru [22].
W odniesieniu do dóbr ziemskich po zniesionym zakonie jezuitów, nowi właściciele zostali zobowiązani do odprowadzenie dziesiątego lub dwudziestego grosza [23].
Ofiara wieczysta płacona od majątków szlacheckich
Majątki szlacheckie, winny przekazywać dziesiątą część rocznych stałych dochodów [24].
Z podatku została zwolniona szlachta, nie posiadająca poddanych lub posiadająca nie więcej niż dziesięć korców ziemi [25].
Z wyłączenia z opodatkowania korzystali także właściciele dóbr w dożywotnim użytkowaniu – w tym przypadku podatek obejmuje czerpiących dochody z takich dóbr [26].
Uchwała uzupełniająca
Jako uzupełnienie do ustawy o ofierze wieczystej uchwalono w dniu 30 maja 1789 roku uchwałę „Sposób wynalezienia ofiary z dóbr ziemskich i duchownych w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim” [27]. Uchwała ta miała na celu zabezpieczenie ściągalności podatku [28].
Uchwała powołała do życia organy pełniące funkcje administracji skarbowej – komisje do szacowania ofiary wieczystej dla każdego województwa, ziem i powiatu [29].
Komisje po złożeniu ślubowania, występując w składach sześcioosobowych lub pięcioosobowych były zobowiązane do przyjmowania dokumentacji dotyczącej dochodów podatników z ostatnich trzech lat oraz obliczania wysokości podatku na podstawie średniego dochodu z ostatnich trzech lat [30].
Kary
W celu zabezpieczenia prawidłowości składanych oświadczeń, a tym samym zapobieżeniu uszczuplania podatku zostały przewidziane także sankcje takie jak [31]:
- kara w wysokości 5% uszczuplonego dochodu,
- podwojony podatek przez 4 lata, dla tych podatników, którzy nie przedłożyli oświadczeń w oznaczonym terminie i dochód został ustalony przez komisję lustracyjną,
- konfiskata majątku na rzecz skarbu państwa w przypadku podatników przeciwstawiającym się egzekucji podatku.
Konfederacja targowicka – odwracanie reform
Reformy podatkowe wprowadzone przez Sejm Wielki nie przetrwały długo. Konfederacja targowicka w dniu 24 sierpnia 1972 roku zniosła podwójne podatki i nakazała płacić tylko te pobierane przed dniem 3 maja 1971 roku [32]. Następnie 23 listopada 1791 roku konfederacja zdecydowała się na bonifikację, czyli zwrot podatków (poprzez potrącanie wpłaconych kwot z przyszłych rat podatkowych) ustanowionych po dniu 3 maja 1791 roku [33].
Poskutkowało to pustkami w skarbcu i brakiem pieniędzy na utrzymanie wojska i zapłatę innych zobowiązań. W związku z tym wstrzymano bonifikację w dniu 17 maja 1793 roku [34].
[1] W. Kalinka, Sejm Czteroletni, Księgarnia Spółki Wydawniczej Polskiej, 1894, s. 169
[2] W. Uruszczak, Ustawy okołokonstytucyjne Sejmu Wielkiego z 1791 i 1792 roku, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa”, 2013, 6 (3), s. 257
[3] P. Jurek, „Ofiara wieczysta” i jej egzekucja w dobie Sejmu Czteroletniego, „Z dziejów skarbowości”, Instytut Historii Państwa i Prawa Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, 2009, s. 43
[4] W. Szczygielski, Sejm Wielki (1788-1792). Studium z dziejów łagodnej rewolucji, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, 2015, s. 160
[5] tamże, s. 43-46
[6] tamże, s. 44
[7] Volumina Legum, t. IX, Wydawnictwo Komisji Prawniczej Akademii Umiejętności w Krakowie, z fundacji ś.p. ks. A. Jakubowskiego, Kraków 1889, tom. IX, XVII, s. 59
[8] tamże
[9] P. Jurek, „Ofiara wieczysta” i jej egzekucja w dobie Sejmu Czteroletniego, „Z dziejów skarbowości”, s. 47
[10] P. Jurek, „Ofiara wieczysta” i jej egzekucja w dobie Sejmu Czteroletniego, „Z dziejów skarbowości”, s. 48
[11] R. Rybarski, Skarbowość Polski w dobie rozbiorów, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1937, s. 341
[12] tamże, s. 340
[13] tamże, s. 341 – 342
[14] tamże, s. 272
[15] Volumina Legum, t. IX,s. 475 – 503
[16] P. Jurek, „Ofiara wieczysta” i jej egzekucja w dobie Sejmu Czteroletniego, „Z dziejów skarbowości”, s. 50
[17] tamże, s. 49
[18] tamże, s. 49
[19] tamże, s. 54
[20] tamże, s. 49
[21] tamże
[22] tamże
[23] tamże
[24] tamże, s.49 – 50
[25] tamże, s. 54
[26] tamże
[27] Volumina Legum, t. IX, LI, s. 77 – 95
[28] P. Jurek, „Ofiara wieczysta” i jej egzekucja w dobie Sejmu Czteroletniego, „Z dziejów skarbowości”, s. 50
[29] tamże, s. 50 – 52
[30] tamże, s. 52 – 54
[31] tamże, s. 55
[32] T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta, badania historyczne ze stanowiska ekonomicznego i administracyjnego, wydanie drugie, podług pierwszego wydania Akademii Umiejętności w Krakowie, 1897, s. 355
[33] Zbiur wszystkich druków Konfederacyi Targowickey y Wilensiey, tom I, s. 306
[34] T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta, s. 356 – 358
Bibliografia
- Volumina Legum, t. IX, Wydawnictwo Komisji Prawniczej Akademii Umiejętności w Krakowie, z fundacji ś.p. ks. A. Jakubowskiego, Kraków 1889, tom. IX
- Zbiur wszystkich druków Konfederacyi Targowickey y Wilensiey, tom I
- P. Jurek, „Ofiara wieczysta” i jej egzekucja w dobie Sejmu Czteroletniego, „Z dziejów skarbowości”, Instytut Historii Państwa i Prawa Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, 2009
- W. Kalinka, Sejm Czteroletni, Księgarnia Spółki Wydawniczej Polskiej, 1894
- T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta, badania historyczne ze stanowiska ekonomicznego i administracyjnego, wydanie drugie, podług pierwszego wydania Akademii Umiejętności w Krakowie, 1897
- R. Rybarski, Skarbowość Polski w dobie rozbiorów, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1937
- W. Szczygielski, Sejm Wielki (1788-1792). Studium z dziejów łagodnej rewolucji, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, 2015
- W. Uruszczak, Ustawy okołokonstytucyjne Sejmu Wielkiego z 1791 i 1792 roku, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa”, 2013, 6 (3)
